Η σφήκα – «πετράδι» με τους έντονους χρωματισμούς και ιριδισμούς που της έδωσαν και το όνομα
Αν οι κατσαρίδες ονειρεύονταν, οι σφήκες – «πετράδια» θα ήταν σίγουρα πρωταγωνιστές στους εφιάλτες τους. Αυτές οι μικρές, μοναχικές τροπικές σφήκες, γενικά αδιάφορες για τον άνθρωπο, χειραγωγούν τα παράσιτα, ώστε να τις υπηρετήσουν ως πρόθυμα, ζωντανά γεύματα των νεογέννητών τους! Πρόκειται για υλικό ταινίας τρόμου. Αλλωστε, οι σφήκες – «πετράδια» και άλλα έντομα που γεννάνε μέσα σε ξενιστές, αποτέλεσαν έμπνευση για τη γνωστή σειρά ταινιών τρόμου επιστημονικής φαντασίας, όπου το εξωγήινο τέρας μεγαλώνει μέσα στο σώμα και κάποια στιγμή προβάλλει μέσα απ’ αυτό, σκοτώνοντας τον άνθρωπο ξενιστή του.
Η θηλυκή σφήκα – «πετράδι» καταφέρνει να ελέγξει το νευρικό σύστημα των κατσαρίδων και να τις κάνει άφοβες και πρόθυμες στις εντολές της. Ομως δεν το πετυχαίνει μέσω κάποιου …ιού, όπως στις ταινίες, αλλά μέσω του ειδικού δηλητηρίου που διαθέτει και λειτουργεί ως κατασταλτικό φάρμακο στοχευμένα σε ειδικό σημείο του «εγκεφάλου» τους (πρόκειται απλώς για το μεγαλύτερο νευρικό γάγγλιο, καθώς οι κατσαρίδες όπως και όλα τα έντομα δεν έχουν εγκέφαλο με την έννοια που έχουν τα ανώτερα ζώα).
Στοχευμένο τσίμπημα
Υπάρχουν ίσως εκατομμύρια χημικές ουσίες δηλητηρίων που μπορούν να επιδράσουν στους νευρώνες. Γι’ αυτό δεν είναι παράξενο που ορισμένα δηλητήρια στοχεύουν το προσεκτικά προστατευμένο κεντρικό νευρικό σύστημα, ξεπερνώντας διάφορα εμπόδια, για να φτάσουν από την άλλη άκρη του σώματος και να διαπεράσουν τελικά τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό, ώστε να «μπουν στο μυαλό» του θύματος. Ορισμένα από αυτά τα νευροτοξικά δηλητήρια πρέπει να εγχυθούν απευθείας μέσα στον εγκέφαλο, όπως κάνει η σφήκα – «πετράδι» για να μετατρέψει τις κατσαρίδες σε ελεγχόμενα «ζόμπι».
Κάποια νευροτοξικά δηλητήρια μπορούν να κάνουν πολλά περισσότερα από το να παραλύσουν το θύμα. Η σφήκα – «πετράδι», που είναι συχνά αρκετά μικρότερη από το θύμα της, αρχίζει την επίθεσή της από πάνω, αρπάζοντας την κατσαρίδα με το στόμα της, καθώς προσπαθεί να στοχεύσει με το «κεντρί» ωοτοκίας, που βρίσκεται στο μεσαίο τμήμα του σώματός της, στο θώρακα, ανάμεσα στο πρώτο ζευγάρι ποδιών της. Το τρύπημα διαρκεί μερικά δευτερόλεπτα και σχεδόν αμέσως τα συστατικά του δηλητηρίου παραλύουν προσωρινά την κατσαρίδα, ώστε η σφήκα να κερδίσει χρόνο για ένα καλύτερα στοχευμένο δεύτερο τσίμπημα. Τώρα στοχεύει το νευροτοξικό της δηλητήριο σε δύο συγκεκριμένες περιοχές των γαγγλίων του θύματος.
Χειρουργικό εργαλείο
Το κεντρί της σφήκας – «πετράδι» είναι τόσο καλά ρυθμισμένο για το θύμα της, που μπορεί να ανιχνεύσει πού ακριβώς βρίσκεται μέσα στο «κρανίο» της κατσαρίδας, ώστε να χύσει το δηλητήριο απευθείας σε δύο υποπεριοχές του εγκεφάλου. Η ανιχνευτική ικανότητα του κεντριού οφείλεται σε μηχανικές και χημικές ενδείξεις. Οι δύο αυτές περιοχές του εγκεφάλου είναι πολύ σημαντικές για τη συμπεριφορά του θύματος. Οι επιστήμονες τις αφαίρεσαν τεχνητά από κατσαρίδες για να δουν πώς αντιδρά η σφήκα και παρατήρησαν πως τις ψάχνει μάταια για αρκετή ώρα με το κεντρί της.
Μετά αρχίζει ο έλεγχος του «μυαλού» του θύματος. Μόλις ανακτήσει τον έλεγχο των μπροστινών της ποδιών η κατσαρίδα επί μισή ώρα κάνει έναν ενδελεχή καθαρισμό του μπροστινού μέρους του σώματός της. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι αυτή η συμπεριφορά οφείλεται αποκλειστικά στο δηλητήριο, αφού κανένας άλλος παράγοντας (όπως το τρύπημα του κεφαλιού με καρφίτσα ή η απλή επαφή με τη σφήκα – «πετράδι») δεν προκαλεί ανάλογη συμπεριφορά. Η ξαφνική ανάγκη για καθαριότητα μπορεί να είναι αποτέλεσμα της πλημμύρας από την ντοπαμίνη που περιέχει το δηλητήριο της σφήκας. Αν πρόκειται για απλή παρενέργεια, ή για σκόπιμη, ώστε το θύμα – γεύμα της σφήκας που θα εκκολαφτεί, να είναι καθαρό από μικρόβια και μύκητες, αποτελεί ανοιχτό θέμα για τους επιστήμονες. Κατά μία άλλη εκδοχή, η επίδραση αυτή αποσκοπεί στο να δώσει χρόνο στη σφήκα να ετοιμάσει τον …τάφο της κατσαρίδας.
Η ντοπαμίνη συναντάται στο νευρικό σύστημα του μεγαλύτερου μέρους των ζωικών ειδών, από τα έντομα έως τους ανθρώπους. Σε μας είναι μέρος του κυκλώματος ανταμοιβής, καθώς αυξημένα επίπεδα ντοπαμίνης προκαλούν ευφορία. Με την ντοπαμίνη συνδέεται και η λειτουργία των εξαρτησιογόνων.
Αβουλο θύμα
Καθώς η κατσαρίδα καθαρίζεται, η σφήκα ψάχνει μια κατάλληλη κρυψώνα, για να αφήσει τον απόγονό της, μαζί με την προσφορά ζωντανού φαγητού. Οταν επιστρέψει στο θύμα της μετά από μισή ώρα, η κατσαρίδα έχει χάσει κάθε θέληση να διαφύγει. Αν το κατάφερνε και με κάποιο τρόπο αφαιρούνταν από μέσα της η κυοφορούμενη προνύμφη της σφήκας, μετά από μια βδομάδα η επίδραση του δηλητηρίου θα είχε περάσει και το νευρικό της σύστημα θα είχε επανέλθει. Πολύ πιο σύντομα όμως, η προνύμφη θα έχει φάει αρκετά ώστε να μεταμορφωθεί σε ώριμη σφήκα και να βγει μέσα από το σώμα του θύματος της μητέρας της, για να κάνει σε λίγο καιρό την ίδια διαδικασία με κάποιο άλλο έντομο θύμα.
Η κατσαρίδα δεν έχει χάσει τη δυνατότητα να μετακινείται, ούτε έχει πάψει να δέχεται ερεθίσματα από τα αισθητήριά της. Εχει απλώς χάσει την ικανότητα να αντιδρά σε αυτά, ενώ ταυτόχρονα έχει γίνει άφοβη και πρόθυμη να θαφτεί και να φαγωθεί ζωντανή. Για να το πετύχει αυτό, το δηλητήριο της σφήκας περιέχει τοξίνες που επηρεάζουν τα κανάλια χλωρίου των νευρώνων κρατώντας τα ανοιχτά και επιτρέποντας σε περισσότερα αρνητικά ιόντα χλωρίου να βγουν, με αποτέλεσμα τα εξερχόμενα θετικά ιόντα νατρίου του σήματος πυροδότησης των νευρώνων να δεσμεύονται και τουλάχιστον τα ασθενή σήματα να μη φτάνουν στους άλλους νευρώνες. Ετσι η κατσαρίδα χωρίς να είναι παράλυτη, μετατρέπεται σε ενεργούμενο της σφήκας. Οι ουσίες που επηρεάζουν τα κανάλια χλωρίου δεν μπορούν να μεταφερθούν μέσω της κυκλοφορίας και γι’ αυτό η σφήκα πρέπει να εγχύσει το δηλητήριό της απευθείας μέσα στα κατάλληλα γάγγλια του θύματος. Με το θύμα ήρεμο, η σφήκα μπορεί να αναπληρώσει μέρος της ενέργειας που ξόδεψε, τρώγοντας τις κεραίες της κατσαρίδας και πίνοντας λίγο από το «αίμα» της (τα έντομα δεν έχουν αίμα σαν των ανώτερων ζώων).
Φρέσκο φαγητό
Τελικά, η σφήκα οδηγεί την κατσαρίδα στον «τάφο» της. Μέσα στο λαγούμι, η σφήκα προσκολλά ένα αυγό σε κάποιο πόδι της κατσαρίδας και φεύγοντας φράζει την είσοδο, κλείνοντας μέσα τον απόγονό της και το φαγητό του. Σα να μην έφταναν όλα τ’ άλλα, το δηλητήριο της σφήκας – «πετράδι» έχει και μια άλλη επίδραση: Βοηθά ώστε ο οργανισμός να παραμείνει ενυδατωμένος. Ετσι το θύμα θα μείνει ζωντανό επί αρκετό χρόνο, ώστε η νεαρή σφήκα που μεγαλώνει μέσα του να το φάει φρέσκο…
Υπάρχουν τουλάχιστον 130 είδη στο ίδιο γένος σφηκών που εμφανίζουν συμπεριφορές νοητικού ελέγχου, σε βάρος άλλων εντόμων, όπως οι μύγες, οι αράχνες, οι κάμπιες και τα μυρμήγκια. Μάλιστα ένα είδος βουτάει μέσα στο νερό και παραμένει μέσα σε αυτό μέχρι και 15 λεπτά για να τοποθετήσει τα αυγά του μέσα στις προνύμφες ενός είδους μύγας. Κάποιες σφήκες παρασιτούν άλλες σφήκες και σε ορισμένες περιπτώσεις η παρασίτωση του παρασίτου που μπήκε στον αρχικό ξενιστή και μετά του δεύτερου παρασίτου από κάποιο τρίτο κ.ο.κ. δημιουργεί μια κατάσταση που θυμίζει τις ρώσικες κούκλες ματριόσκα…
Πηγές: «Scientific American», www.nasa.gov, Ριζοσπάστης.
